Εθνικός Διχασμός: επεξεργασμένη πηγή ιστορίας κατεύθυνσης

ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ

Να αναφερθείτε στα γεγονότα που δίχασαν την Ελλάδα κατά την περίοδο 1915-1918. Στην απάντησή σας να ληφθούν υπόψη, εκτός από το συγκεκριμένο διάλογο Βενιζέλου - Κωνσταντίνου, οι ιστορικές σας γνώσεις, οι στίχοι του τραγουδιού καθώς και το σκίτσο της εποχής.

Σκίτσο αντιβενιζελικών

                Βενιζέλος: «Μεγαλειότατε, με υποχρεώνετε να σας μιλήσω ως αντιπρόσωπος της λαϊκής κυριαρχίας. Δεν δι­καιούσθε την φοράν αυτήν να διαφωνήσετε μαζί μου. Τον Φεβρουάριον ηδύνασθε να αμφισβητήτε την υπέρ της πολιτικής μου θέλησιν του λαού. Αλλά εις τας εκλογάς της 31ης Μαΐου ετέθη καθαρά το ζήτημα της σερ­βικής συνθήκης. Η εφαρμογή της ήτο βάσις της πολιτικής μου. Η πλειοψηφία την ενέκρινε ρητώς. Έχετε κα­θήκον να την σεβασθήτε. Εκτός πλέον αν καταργήτε το πολίτευμα. Κάμετέ το σαφώς. Εκδώσατε ένα διάταγ­μα αναστολής του συντάγματος και αναλάβετε τας ευθύνας».

               Κωνσταντίνος: «Υπακούω εις την λαϊκήν ετυμηγορίαν προκειμένου περί εσωτερικών ζητημάτων. Δια τα μεγά­λα εθνικά ζητήματα, εάν έχω την αντίληψιν ότι ένα πράγμα είναι σωστόν ή όχι, οφείλω να επιμείνω να γίνη ή να μη γίνη, διότι εγώ είμαι υπεύθυνος απέναντι του Θεού».

               Βενιζέλος: «Δεν σας έφερεν ο Θεός, μεγαλειότατε, εις την Ελλάδα. Ήλθατε από τον πατέρα σας, ο οποίος ε­ξελέγη Βασιλεύς δια της ψήφου των Ελλήνων[...] Αλλοίμονον. Εφθάσαμεν εις την θεωρίαν της ελέω Θεού βα­σιλείας. Δυστυχής Ελλάς! [...] Λυπούμαι, μεγαλειότατε, αλλά βλέπω ότι δεν κατόρθωσα να σας πείσω. Παρα­καλώ να δεχθήτε την παραίτησιν της κυβερνήσεως».

Γεώργιος Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, Ίκαρος 1970, τ.Β',σ.24-25

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΑΜΥΝΑΣ

Μια μέρα θα το γράψει η ιστορία

που έδιωξ' από την Αθήνα τα θηρία

που έδιωξε βασιλείς και βουλευτάδες

τους ψευταράδες και τους μασκαράδες

Και στην Άμυνα εκεί όλοι αξιωματικοί

πολεμάει και ο Βενιζέλος

που αυτός θα φέρει τέλος

και ο κάθε πατριώτης θα μας φέρουν την ισότης

Η Παναγιά που στέκει στο πλευρό μας

δείχνει το δρόμο στο νέο στρατηγό μας

τον ήρωα της Εθνικής Αμύνης

που πολεμάει και διώχνει τους εχθρούς

Της Αμύνης τα παιδιά διώξανε το βασιλιά

και του δώσαν τα πανιά του

για να πάει στη δουλειά του

τον περίδρομο να τρώει με το ξένο του το σόϊ

Έλα να δεις σπαθιά και γιαταγάνια

που βγάζουν φλόγες και φτάνουν στα ουράνια

εκεί ψηλά, ψηλά στα σύνορά μας

τρέχει ποτάμι το αίμα του εχθρού

Παραδοσιακό, διασκευή: Σταύρος Ξαρχάκος, από το δίσκο Ρεμπέτικο

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Ήδη από το 1912, μετά τη σαρωτική νίκη του στις εκλογές (146 έδρες, έναντι 36) ο Βενιζέλος ήταν κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού, χωρίς ουσιαστική κοινοβουλευτική αντιπολίτευση. Το 1913, τον βασιλιά Γεώργιο Α' διαδέχθηκε στο θρόνο ο Κωνσταντίνος, στον οποίο ο Βενιζέλος, ένα χρόνο νωρίτερα, παραχώρησε το αξίωμα του αρχιστράτηγου. Μέχρι το 1915 οι δύο ισχυρές προσωπικότητες δεν ήρθαν σε σύγκρουση. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης αναγνώριζαν στο βασιλιά το δικαίωμα να επιβάλλει τη δική του άποψη για την εξωτερική πολι­τική, παραβλέποντας ότι κάτι τέτοιο ήταν αντισυνταγματικό. Αυτό ενίσχυε τους εχθρούς της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, προ πάντων έναν κύκλο αντιδημοκρατικών αξιωματικών, όπως ο Ιωάννης Μεταξάς - μετέπειτα δι­κτάτωρ - και ο Β. Δούσμανης. Οι ήκιστα συνταγματικές αντιλήψεις του Κωνσταντίνου συνοψίζονται εύγλωττα σε όσα διημείφθησαν μεταξύ του ίδιου και του νόμιμα εκλεγμένου πρωθυπουργού το 1915. Ενώ ο Βενιζέλος επικαλείται τη συνταγματική τάξη, προκειμένου να πείσει τον υψηλό εστεμμένο για την ανάγκη εξόδου της χώ­ρας στον πόλεμο, η απάντηση μοιάζει βγαλμένη από άλλη εποχή, από την εποχή της «ελέω Θεού μοναρχίας». Αυτή υποτίθεται ότι είχε παρέλθει μετά την ψήφιση του δημοκρατικού συντάγματος του 1864 και την αναθε­ώρηση του 1911, μολονότι ο Κρητικός πολιτικός είχε ενισχύσει κάπως το ρόλο της μοναρχίας τον πρώτο χρό­νο της πρωθυπουργίας του.

Με αφορμή τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, εκφράστηκαν διαφορετικές απόψεις ως προς τη σκοπιμότητα ή μη της συμ­μετοχής της Ελλάδας στον πόλεμο. Οι Φιλελεύθεροι τάσσονταν υπέρ της συμμετοχής στον πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ, επειδή προσδοκούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο η Ελλάδα θα είχε εδαφικά οφέλη. Ο βασιλιάς και το Γε­νικό Επιτελείο είχαν διαφορετική εκτίμηση. Θεωρούσαν ανεύθυνη τη στάση των Φιλελεύθερων, εκτιμώντας ότι η έκβαση του πολέμου ήταν αβέβαιη και θα μπορούσαν να νικήσουν οι Κεντρικές Δυνάμεις. Δεδομένης της κυριαρχίας της Αγγλίας στην ανατολική Μεσόγειο, και παρά τους δεσμούς του με τη Γερμανία, ο Κωνσταντίνος δεν μπορού­σε να ζητήσει συμμετοχή στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, γι' αυτό έλαβε θέση υπέρ της ου­δετερότητας της Ελλάδας. Η εμμονή του Κωνσταντίνου στη θέση αυτή, τον οδήγησε να δράσει με τρόπο που υ­πέσκαπτε τα θεμέλια του πολιτικού συστήματος. Ο βασιλιάς ανέπτυξε μυστική διπλωματία εν αγνοία της κυβέρ­νησης, καταφεύγοντας ακόμη και σε παράνομα μέσα (π.χ. παράδοση απόρρητων διπλωματικών εγγράφων στους Γερμανούς). Το 1915 προκάλεσε δύο φορές την παραίτηση της κυβέρνησης. Ο συγκεκριμένος διάλογος έλαβε χώρα στα ανάκτορα του Τατοΐου το Σεπτέμβριο του 1915 και αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για την έκρηξη του εθνι­κού διχασμού. Ο πρωθυπουργός, ως «αντιπρόσωπος της λαϊκής κυριαρχίας», υπενθυμίζει την ετυμηγορία του ελ­ληνικού λαού κατά τις εκλογές της 31ης Μαΐου του ίδιου χρόνου.

Ο λαός επιδοκίμασε την πολιτική των Φιλελευθέρων, συνεπώς και την εξωτερική πολιτική ή μάλλον κυρίως αυτήν. Διότι ο Βενιζέλος έχοντας τη συντριπτική πλειοψηφία από το 1912 μπορούσε να αποφύγει τη δοκιμασία της εκλογικής αναμέτρησης μέχρι το 1916. Ωστόσο, προτίμησε να παραιτηθεί το Φεβρουάριο του 1915 για να διευκολύνει τις ε­ξελίξεις. Το διακύβευμα, συνεπώς, των εκλογών του Μαΐου του 1915 δεν ήταν ένα έλασσον ζήτημα εσωτερικής πολιτικής, αλλά μείζον και αφορούσε την εξωτερική. Εφόσον, λοιπόν, «η πλειοψηφία» των εκλογέων «την ενέκρι­νε ρητώς», όφειλε ο βασιλιάς «να τη σεβασθή», πολύ δε περισσότερο που η εντολή ήταν σαφής και νωπή. Κι αν ο Βενιζέλος υπενθυμίζει στο συνομιλητή του ότι «βάσις της πολιτικής» του ήταν η έξοδος στον πόλεμο στο πλευρό της Entente, ενεργοποιώντας ταυτόχρονα τη συνθήκη συνεργασίας με τη Σερβία, ο Κωνσταντίνος κάνει επιλεκτι­κή χρήση της έννοιας «λαϊκή ετυμηγορία»:αφορά «εσωτερικά ζητήματα». Για τα «εθνικά», «όφειλε να επιμείνει», ε­πικαλούμενος το «θείον». Ο Βενιζέλος οδηγήθηκε έτσι στην παραίτηση για δεύτερη φορά. Στις εκλογές που προκηρύχθηκαν μετά τη δεύτερη παραίτηση του Βενιζέλου, δεν συμμετείχαν οι Φιλελεύθεροι, καθώς θεωρούσαν την ενέργεια του βασιλιά ως παραβίαση του συντάγματος. Εκδηλώσεις βίας και φανατισμού δημιούργησαν χάσμα ανάμεσα στις δύο παρατάξεις και κυριάρχησε το μίσος. Όποιος ήταν κατά του πολέμου, κι­νούσε αμέσως την υποψία στους Βενιζελικούς, ότι ήταν κατά της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, κατά των εθνι­κών συμφερόντων. Οι Αντιβενιζελικοί έβλεπαν στο πρόσωπο των Βενιζελικών βίαιους πράκτορες της Αντάντ, που μάχονταν τον βασιλιά, κατέστρεφαν την ενότητα του έθνους και έθεταν σε κίνδυνο το κράτος. Τα δύο κόμματα διέφεραν όλο και λιγότερο μεταξύ τους στην πολιτική πρακτική και την προπαγάνδα, παράλληλα όμως όλο και πε­ρισσότερο ενισχυόταν ο διπολισμός. Το προπαγανδιστικό σκίτσο που φιλοτέχνησε η αντιβενιζελική γραφίδα α­ποτυπώνει, κατά κάποιον τρόπο, τον πόλεμο εντυπώσεων. Ο Βενιζέλος, σαν άλλος δονκιχώτης, ζωσμένος με με­σαιωνική πανοπλία και ανύπαρκτο οπλισμό, επιδιώκει να οδηγήσει την Ελλάδα στην περιπέτεια του Α' Παγκοσμί­ου Πολέμου. Πρόκειται για σαφή υπαινιγμό της κωνσταντινικής άποψης ότι «η έκβαση του πολέμου ήταν αβέβαιη». Το καχεκτικό άλογο της Αντάντ, επί του οποίου κάθεται ο Βενιζέλος, συνιστά ευθεία αναφορά στην «αδύναμη» πλευ­ρά των δυτικών συμμάχων μπροστά στην παντοδύναμη στρατιωτική μηχανή των Κεντρικών Δυνάμεων. Εν τω με­ταξύ, στα μέσα του 1916 το Κοινοβούλιο χάθηκε ουσιαστικά από το προσκήνιο. Το κλίμα της εποχής επέτρεψε να συμμετάσχουν στη διαμάχη και στρατιωτικοί, οι οποίοι δημιούργησαν δύο οργανώσεις αντίθετες μεταξύ τους, α­νάλογα με το αν τα συμφέροντα κάθε ομάδας εξυπηρετούνταν από τον πόλεμο ή την ουδετερότητα. Στις 26 Σε­πτεμβρίου 1916 ο Βενιζέλος συγκρότησε τη δική του κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη.

Οι συγκρούσεις πήραν σταδιακά διαστάσεις εμφυλίου πολέμου. Οι Αντιβενιζελικοί άσκησαν τρομοκρατία στους αντιπάλους, ενώ ο Βενιζέλος κήρυξε έκπτωτο το βασιλιά, ο οποίος υπό την πίεση της Αντάντ εγκατέλειψε το θρό­νο και τη χώρα. Οι Φιλελεύθεροι ανέλαβαν στην Αθήνα τη διακυβέρνηση και κήρυξαν τη χώρα σε κατάσταση πο­λιορκίας. Ο εθνικός διχασμός εξαπλώθηκε στο στράτευμα, καθώς ευνοήθηκαν οι αξιωματικοί της οργάνωσης «Ε­θνική Άμυνα» εις βάρος των άλλων. Η κυβέρνηση παρέτεινε τη θητεία της Βουλής, παρά την πίεση που ασκούσαν τα κόμματα της αντιπολίτευσης. Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων οδήγησε την Ελλάδα στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, αποσκοπώντας, όπως προαναφέρθηκε, στην ικανοποίηση εθνικών διεκδικήσεων. Οι Αντιβενιζελικοί διαφωνούσαν και παρακολουθούσαν με δυσαρέσκεια τις εξελίξεις, καθώς τάσσονταν υπέρ της διατήρησης των εκτός Ελλάδας ελληνικών πληθυσμών και υπέρ της ευκαιριακής προσάρτησης εδαφών χωρίς κίνδυνο. Η λαϊκή μούσα, πάντα παρούσα στα μεγάλα γεγονότα, δεν μπορούσε να αφήσει ασχολίαστα όσα συνέβησαν ε­κείνα τα ταραγμένα χρόνια. Η έκπτωση του Κωνσταντίνου το 1917 και η απομάκρυνση της αντιβενιζελικής ηγε­σίας- πολιτικής και στρατιωτικής- δίνονται με πανηγυρικό τόνο, ενώ δε λείπουν και οι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί: «θηρία», «ψευταράδες» και «μασκαράδες». Ύμνος, λοιπόν, στην Εθνική Άμυνα, η οποία ανέλαβε να απομακρύνει τον «εσωτερικό εχθρό» αλλά και να αποκρούσει τους ξένους εισβολείς στη Μακεδονία, τους Βουλγάρους. «Ξέ­νοι», όμως, θεωρούνται και οι περί τον Κωνσταντίνο, το «σόϊ»: αν ο λαϊκός στιχουργός δεν αποδίδει τη μομφή στον ίδιο τον άνακτα, λόγω της καταγωγής του πατέρα, του Γεωργίου του Α', ασφαλώς υπονοεί τη βασίλισσα Σοφία, αδελφή του Γουλιέλμου, αυτοκράτορα της Γερμανίας. Συνεπώς οι «αμυνίτες» έχουν βαρύ χρέος απέναντι στην «ι­στορία», η οποία - είναι σίγουρο - θα καταγράψει την απόκρουση των εισβολέων με «σπαθιά και γιαταγάνια» «εκεί ψηλά στα σύνορα» ως ένα άλλο έπος, το οποίο συνετελείτο με τη «θεία πρόνοια», την «Παναγιά», που καθοδη­γούσε «το νέο στρατηγό», τον Βενιζέλο. Ως προς την … «ισότης» αυτή, εκτός από τις ανάγκες της στιχουργικής ρίμας, υπαινίσσεται την (προσδοκία για) κοινωνική πολιτική των Φιλελευθέρων. Αλλά το ζήτημα αυτό ξεφεύγει από τον κύκλο της θεματικής μας.